De twee belangrijkste werken mede handelend over de geschiedenis van Zemst zijn van de hand van A. Wauters en J. Verbesselt. Het is deze twee mega-historici gelukt een reusachtige bijdrage te leveren voor de geschiedenis van onze gemeente net zoals voor zovele andere. Mede door hun zoekwerk op grote schaal ontgaan deze schrijvers toch soms bronnen die sommige amateur-geschiedschrijvers wel kunnen vinden omdat hun zoekwerk zich op een kleine oppervlakte concentreert.
In 1686 benoemden de Staten van Brabant vijf commissarissen om op het platteland een ernstig kadaster op te stellen. A. Wauters gebruikte de resultaten van dit werk in zijn Histoire des environs de Bruxelles om in de door hem behandelde dorpen het aantal herbergen, molens, brouwerijen, hutten e.a. in 1686 weer te geven in een kleine voetnoot. De ruggegraat van zijn werk behandelde echter de heerschappij van de gebieden. Wie had rechtsmacht? Welke waren de schepenbanken, erfopvolgingen, e.z.v...?
Zijn gegevens kunnen we alleen maar uitbreiden of verbeteren met wat we in bundel 9225 van het OCMW-archief te Mechelen vonden, in verband met het patrimonium of de staten van goederen van de heerlijkheid Oliveten te Zemst. Deze staat is voor de geschiedenis van de gemeente van ontzettend groot belang. Hij werd, voor dezelfde doeleinden als hierboven vermeld, opgesteld op 16 februari 1686.
Niettegenstaande deze bundel de staten van goederen van de heerlijkheid weergeeft kunnen we spreken over een rapport. De bedragen - we kunnen het ook kwoteringen noemen - werden bepaald door de lieden hun bedrijff als mede op hun bestiaelen van koeijen, peirden & schaepen. De afgesetenen (niet wonende te Zemst) betaalden op hun gronden een vierde minder dan de ingesetenen (inwoners van Zemst).
Ons rapport bestaat uit 3 delen: het eerste is in feite het hoofdrapport met samenvattingen en totalen, zoals aantal huizen, hutten, akkergronden, weiden, bossen e.z.v.. Deze katerne bevat naast het eigenlijke algemeen rapport nuttige bijkomende informatie zoals bijvoorbeeld. de namen van de schepenen en een kleine beschrijving van het dorp. Dit is het belangrijkste deel.
Verder omvat de bundel twee bijlagen in de vorm van dikkere katernen: de bijlage van de woonplaatsen en de bijlage van de gronden. Deze bijlagen zijn van belang voor genealogen en biografie-makers. Ze bevatten telkens de namen van de gebruikers, huurders en bezitters. Ze geven ook een overzicht van wat er in Zemst bestond aan verschillende soorten bossen en landen. Er wordt er bijvoorbeeld dikwijls melding gemaakt over welk soort bos, land of weide het gaat (bijv. elzenbos, esbos, gerooid bos, slecht bos, quaet land, e.z.v). Ook (nog niet gekende) toponiemen komen tevoorschijn in deze stukken.
In het deel over de woonplaatsen staan niet zoveel interessante plaatsbeschrijvingen. Toch heeft dit deel op een andere manier zijn waarde. Ik heb er dan ook een "gekuiste" bijlage van gemaakt, achteraan volgend in tabelvorm. Het geeft de bewoner, de eigenaar, eventueel schuren en stallen, en het te betalen bedrag. Dit bedrag bepaalt min of meer de grootte of de belangrijkheid van de woonst. Als er aan de woonst schuren of stallen gevoegd zijn, dat het hier gaat om een belangrijke (pacht)hoeve. De bewoners en/of eigenaars ervan zijn meestal gekenden, burgemeester, drossaard, schepenen, pachters, e.d.. De gemiddelde waarde van al deze woonplaatsen bedraagt het getal 180. Men kan dus veronderstellen dat al de woonhuizen die met hun bedrag boven deze waarde komen de grotere of meer renderende huizen zijn.
Het hoofdrapport geeft ons wel tegenstrijdige cijfers met de bijlagen, daarom dienen we ze allebei te beschouwen.
Volgens de bijlage van de woonplaatsen (zie hierna) telde ik 135 huizen, 26 schuren, 19 stallen, 10 herbergen, 20 arme huishoudens inbegrepen in de 135 woonplaatsen, 1 brouwerij en 1 molen.
Volgens het hoofdrapport lagen de gegevens enigszins anders: 20 pachthoeven, zowel grote als kleine, 1 kleine brouwerij (...in onse parochie en is maer een brauwerijcken waer in nauwelijcx twee à drije reijsen op een geheel jaer wort gebrouwen ende dat ter quantiteijt van acht à thien tonnen ieder reijse), 12 herbergen (...dat in onse parochie sijn vier herbergen daermen wijn & bier vercoopt, mitsgrs. nog acht clijn bier herbergen de welcke de geheele parochie sijn verspreijd ende naer de boschkanten ende andere straete van clijne consideratie, ende dickwils sijn sonder bier...), 46 huizen van handwerkers, 32 seer clijne huijskens van arme lieden die bijnaer hunnen cost niet en kunnen winnen als woonende in clijne stroije huttekens sonder schauwe, één wintmolen, geen clijnputten (kleiputten) en het hoff van Relegem, toebehorend aan de erfgenamen van de gravin Van der Nath: 112 woonplaatsen in totaal.
A. Wauters geeft volgende cijfers: 32 hutten, 1 brouwerij, 1 kasteel, hetgeen dus klopt met het hoofdrapport. Hij geeft echter maar 4 herbergen op, waarschijnlijk de grote. Hij geeft aan dat er hoeven zijn maar plakt er geen getal op. De "grond"-cijfers kloppen voor 99,9%: totaal grond, 1463 bunder; akkerland, 775 bunder; weiden, 130 bunder; bos, 556 bunder. Dit laatste getal verschilt met Wauters die 557 bunder bos aangeeft.
We kunnen deze cijfers nogmaals even vergelijken met recent opgediepte gegevens uit het Rijksarchief te Brussel van een, zeer belangrijke, zogenaamde hoofft-telling te Zemst uit 1702. Deze telling geeft ±135 woonplaatsen met daarenboven nog ±55 arme woonsten. Uit deze berekening blijkt dat er 16 jaar later veel huizen zijn bijgebouwd. Een andere verklaring zou kunnne zijn dat het rapport alleen de huizen van het deel Zemst dat onder Oliveten viel aangaf. Dit zou kunnen bewijzen dat Oliveten te Zemst ruim de belangrijkste instelling was, in vergelijking met de andere schepenbank, deze van de heren van Grimbergen. Doch aan deze bewering willen wij ons niet te snel wagen. Het lijkt mij er eerder op dat op veel huizen en gronden zowel Oliveten als Grimbergen een zekere inbreng hadden en dat men niet zomaar kan of mag beweren dat een goed simpelweg onder één instelling stond.
Verder vermeldt het rapport dat de tienden in de parochie werden gelicht onder de vorm van koren, tarwe, erwten, haver, gerst, linzen (vitsen), peirsboonen en vlas. Meteen weten we dus ook welk in 1686 de belangrijkste teelten waren te Zemst.
De weiden en beemden lopen soms dikwijls onder water want....omtrent St. Jansmisse, wanneer de arme gemeijnte met hunne bestiaelen overdrijven ende subject sijn aende inundiatie & overvloet vande senne, hetwelch dickwils geschiet... Het Voorbroek werdt gemeenschappelijk gebruikt door de arme lieden en was 4 à 5 bunder groot.
De kwaliteit van de bossen werd niet hoog ingeschat: ...datter seer vele quaede schommachtige, heijachtige, vande roeijbosschen sijn.
Er zouden geen vijvers, heiden en moeren geweest zijn: ...de proprieteijt van de vijvers geene... de proprieteijt van de heijde & moeren geene. De Heidestraat, die nochtans op Weerds grondgebied ligt, maar niet ver van Zemst, zou dus in 1686 geen heide meer geweest zijn.
Er wordt ook melding gemaakt van twee arme smeden en enkele zeer kleine textielwinkeltjes: ...dat in onse parochie sijn winckels van gaeren ende spellen, gelijck oock noch eenige andere clijne baggatellekens, mitsgrs. twee smeden de welcke alle beijde arm sijn. De textielwinkeltjes zouden eventueel verband kunnen houden met de aanwezigheid van wevers, die we bijna bij elke telling van de 18de eeuw te Zemst steeds terugvinden. Niettegenstaande geeft de telling van 1702 slechts één wever op.
De oudste schepenen die op de documenten vermeld werden waren Hendrick
De la Rue (huistaxatie: 1200) en Guilliam Leemans (huistaxatie: 500), de
thiendeganger was Jan Van den Heuvel (huistaxatie: 300) en de griffier
was Gillis Van Cauwenberghe. Degenen die hun hand- of merkteken zetten
waren dezelfden plus Jan Jacobs, Philips Spruijt, Jan Brion, Carel Van
Thilt (huistaxatie: 400) en Jan Van Roij (huistaxatie: 400). Hendrick De
la Rue woont veruit in het belangrijkste huis van Zemst en staat na elke
verklaring steeds op de eerste plaats vermeld.
Cohier ende specificatie vantele de hijsen, schueren, ende stallingen,
gestaen en gelegen binnen de voors. prochie, soo ende gelijck alle de selve
bij de voors. schepenen sijn getauxeert ende sijn als volght, nochtans
dat de pachthoven in dese geroert voor het meestendeel sijn met de goederen
getauxeert.
(S)chuur S(t)al, (G)ulden
|
Bewoner |
Eigenaar |
S |
t |
G.
|
Specificatie |
|
BOIJNAERTS, Joos |
BLONDEAU, Antonij |
|
|
150
|
|
|
DAEMS, Christiaen |
VAN DER ELST, weduwe |
|
|
100
|
|
|
CEULEMANS, Jaspar |
DE MEIJER, Rombaut |
1 |
|
150
|
|
|
VERHAEGHEN, Guilliam |
|
1 |
1 |
200
|
|
|
BOIJNAERTS, Peeter |
GOIJVAERTS, Joos |
|
|
100
|
|
|
VAN SLAGMOLEN, Laureijs |
|
1 |
|
150
|
|
|
VERLINDEN, Marcus |
zelf |
|
|
125
|
|
|
JACOBS, Jan |
VAN ROIJ, Jan |
1 |
|
175
|
|
|
|
BOIJNAERTS, Peeter Rombaut |
|
|
125
|
|
|
|
VAN VAECK, Antonij |
|
|
75
|
|
|
WIJNANTS, Huijbrecht |
VAN TER NATH, kinderen en erfgenamen gravinne |
|
|
200
|
herberghe |
|
VAN ROIJ, Jan |
ROMMEWAEL, de heer en de erfgenamen des Heere |
1 |
1 |
400
|
|
|
VAN DEN ?, Jan |
VAN TER NATH, erfgenamen gravinne |
1 |
1 |
500
|
|
|
|
VAN TER NATH, erfgenamen gravinne |
|
|
het hoff ofte slot van relegem... ende mits het ledigh staet ende onbewoont, allenelijck eene casteleijn niet getauxeert |
|
|
JACOBS, Jacob |
VAN WINGEN, Peeter, cum suis |
1 |
|
125
|
|
|
VAN HASBROECK, Francois |
VAN TER NATH, erfgenamen gravinne |
|
|
75
|
|
|
BOIJNAERTS, Jan wauters sone |
GOIJVAERTS, Jan wauters sone |
1 |
|
125
|
|
|
ADRIAENS, Jan |
zelf |
|
|
50
|
met sijne mede confoirte |
|
LEEMANS, Guilliam |
VAN TER NATH, erfgenamen gravinne |
1 |
1 |
500
|
|
|
SPRUYT, Philips |
|
1 |
|
200
|
|
|
VAN DEN EIJNDE, Andries |
LEEMANS, Guilliam |
|
|
100
|
|
|
VAN GEIJSSEL, Peeter |
cum suis |
|
|
100
|
|
|
BOEIJNAERTS, Jan |
BOEIJNAERTS, Ingel |
|
|
350
|
|
|
|
TIMMERMANS, Anthonij |
|
|
75
|
|
|
LAUWENS, Jan |
VAN NIEUWENHUYSE, J. |
|
|
100
|
|
|
VAN STEENWINCKEL, weduwe |
|
|
|
150
|
|
|
HELLEMANS, Francois |
TIMMERMANS, Anthonij |
|
|
100
|
|
|
VAN GEIJSEL, Philips |
VAN THIELT, Carel |
|
|
125
|
|
|
PEETERS, Sr. binnen Mechelen |
SINT-PEETERS, Godshuis van |
1 |
1 |
350
|
|
|
VANDEN HEUVEL, Laureijs |
VAESEN, de weduwe |
1 |
|
250
|
|
|
LAUWENS, Adriaen |
|
|
|
50
|
arm |
|
VAN AKEN, Philips |
DE VRIES, Jan, de weesen |
|
|
50
|
arm |
|
VAN STEENWINCKEL, Guilliam, weduwe |
|
|
|
50
|
arm |
|
VERHAEGEN, Jan |
VAN HAECHTEN, ad[vocae]t, de weduwe en de erfgenamen vanden Heere |
1 |
1 |
350
|
|
|
SAVOET, Hendrick |
VERLINDEN, Anna, tot Mechelen, begijntien |
|
|
75
|
|
|
VAN THILT, Gillis |
LOERANS, Joanna, begijntien tot Brussel |
|
|
300
|
|
|
DE BRUIJN, Jan, weduwe |
DE LA RUE, Willemijne |
|
|
125
|
|
|
DE LA RUE, Barbara |
zelf |
|
|
200
|
|
|
MEUS, Jacques |
MEUS, Anthon, weduwe |
|
|
100
|
|
|
|
LE PAGIE, Andries |
|
|
150
|
herberghe |
|
VAN BOONAERTS, Matthijs |
DIEPENBEECK, N. |
|
|
600
|
herberghe |
|
|
MEULDERMANS, Guilliam |
|
|
10
|
arm |
|
|
VISSEELS, Jan |
|
|
100
|
|
|
|
TOULLY, Cornelis |
|
|
100
|
|
|
BUELENS, Pr., weduwe |
THIELEMANS, Cosmas |
|
|
15
|
arm |
|
JANSSENS, Matthijs |
VAN STEENWINCKEL, Jan, den ouden, cum suis |
|
|
400
|
herberghe |
|
HABERAMS, Jan |
VAN ASBROECK, Francois |
|
|
100
|
|
|
|
VANDEN PLAS, Bernaert |
|
|
200
|
herberghe |
|
|
MERREMANS, Abraham |
|
|
200
|
herberghe |
|
BRAHAMS SONE, Jan |
DE BRUIJN, Adv[ocaet] |
|
|
150
|
|
|
VAN BRUEGEL, Peeter |
VERHOEVEN, Jan |
|
|
50
|
arm |
|
MEEUS, Rombaut |
zelf |
|
|
100
|
|
|
VERMEULEN, Jan |
LOCQUET, vicomte d'Ombeecke |
1 |
1 |
300
|
|
|
|
VAN VELTHOM, Cornelis, weduwe |
|
|
150
|
herberghe |
|
HUSEWEEL, Geeraert |
MEIRSTRAETEN, weduwe |
|
|
300
|
herberghe & brouwerije |
|
VAN HUSEWEEL, Hendrick |
VERHOEVEN, Jaspar, weduwe |
|
|
100
|
|
|
VANDEN BRANDE, Guilliam |
BISTEELS, Jan |
|
|
75
|
arm |
|
BERWER, Jan, weduwe |
zelf |
|
|
100
|
arm |
|
|
COENEGRAS, Peeter |
|
|
100
|
arm |
|
CEUNDEMANS, Niclaes |
VANDEN HEUVEL, Gillis |
|
|
75
|
arm |
|
VAN EMP, Pr. |
Heilige Geest van Zemst |
|
|
50
|
arm |
|
|
DE LA RUE, Hendrick |
|
|
1200
|
|
|
Pastoor van Zemst |
Cure van Zemst |
|
|
|
|
|
VAN BEESEL, Lucas |
|
|
|
75
|
|
|
DE BOECK, Jan, coster alhier |
|
|
|
400
|
|
|
VERTOMMEN, Rombout |
VAN BATTEL, den heere |
|
|
100
|
|
|
VAN GIJSEL, Rombout |
MASSOR, Jan |
|
|
125
|
|
|
|
DE GROEFF, Niclaes, weduwe |
|
|
100
|
|
|
LIBENS, Jan |
VAN BATTEL, den heere |
|
|
450
|
|
|
DE NEEFF, Peeter |
|
|
|
15
|
arm |
|
BOIJNAERTS, Merten |
VAN NIEUWENHUIJSE |
1 |
1 |
500
|
|
|
VANDEN HEUVEL, Jacques, pachter |
VANDERLAENE, heer |
1 |
1 |
400
|
|
|
VANDEN EIJNDE, Cornelis, pachter |
VAN MORCKHOVEN, Graeve |
1 |
1 |
400
|
|
|
DE HOEST, Jan Balt. |
|
|
|
50
|
|
|
VAN STEENWINCKEL, Jan |
GOVAERTS, Guill. |
|
|
100
|
|
|
VAN DEN EIJNDE, Peeter |
WASSELIJN, weduwe |
1 |
1 |
175
|
|
|
|
BOISOT |
1 |
1 |
400
|
|
|
GOIJVAERTS, Guilliam |
Arme Clairen tot Mechelen |
1 |
1 |
300
|
|
|
BAUWERS, Joos |
MOORTGAT, Philips |
|
|
100
|
|
|
COECKELBERGHS, Adriaen |
GOIJVAERTS, Gillis |
|
|
100
|
|
|
VAN RELEGEM, Francois |
VAN DEN HEUVEL, Peeter, erfgenamen |
|
|
50
|
arm |
|
LOUWERS, Clement |
zelf |
|
|
75
|
herberghe |
|
LEEMANS, Peeter |
VAN TICHELEN, Anna |
|
|
100
|
herberghe |
|
VAN THILT, Carel |
Clooster van ter Cameren |
1 |
1 |
400
|
|
|
BUELENS, Jan |
BOSCHMANS, Adriaen |
|
|
150
|
|
|
WIJNS, Peeter |
THIELEMANS, Cosmas |
|
|
75
|
arm |
|
LAUWERS, Aert |
|
|
|
25
|
arm |
|
JANSSENS, Hendrick |
MOUNS, Joos |
|
|
75
|
arm |
|
|
LEEMANS, Laureijs |
|
|
100
|
|
|
BUELENS, Niclaes |
LEEMANS, Guille. |
|
|
75
|
|
|
MEIJSMANS, Merten |
VAN NIEUWENHUIJSEN, Jaspar |
|
|
100
|
|
|
DE BUIJSER, Anthonij |
CROIJNET, Francois |
|
|
75
|
|
|
DE BUIJSER, Jan |
GOEVAERTS, Ingel |
|
|
75
|
|
|
CEULEMANS, Cornelis |
Kisten van het Begijnhof van Mechelen |
|
|
50
|
|
|
LEEMANS, Christaen, weduwe |
|
|
|
75
|
|
|
BRITS, Jan |
VERTOMMEN, Jan, erfgenamen |
|
|
75
|
|
|
BUELS, Rombaut |
SIJBENS, Jan |
|
|
100
|
|
|
BUELENS, Adriaen |
VAN MEIRSTRAETEN, Peeter |
|
|
100
|
|
|
MOONS, Joos |
|
|
|
75
|
|
|
VAN DEN WIJNGAERT, Pauwels |
NICOLAIJ, Jan Bapta. |
|
|
100
|
|
|
WIJNS, Ingel |
VAN ROOIJ, Laureijs |
|
|
75
|
|
|
LAUWERS, Niclaes |
|
1 |
|
75
|
|
|
VAN ROEIJ, Laureijs |
VAN PASSENRODE, Adriaen |
|
1 |
300
|
alleen de stallingen, geen huis! |
|
MEIJSMANS, Francois |
DE BOISOT, Jo. |
|
|
75
|
|
|
SAEFFOET, Matthijs |
DE CLERCQ, B. |
|
|
200
|
|
|
JANSSENS, Peeter, weduwe |
LOERANTS, den heere drossaerd |
|
|
100
|
|
|
SPRUIJT, Jan |
DE LAET, Joos |
|
|
200
|
|
|
JANSSENS, Cornelis |
ANDRIES, Niclaes |
|
|
100
|
|
|
CEULEMANS, Matthijs |
DU JARDIN, den Heere Raedt |
|
|
200
|
|
|
VANDEN HEUVEL, Jan, Janssone |
VAN MASSELAER, de vrouw van den heer |
1 |
1 |
300
|
|
|
HAELEWAETER, Guille. |
VAN OLEIJEN, den heere |
|
|
125
|
|
|
MEIJSMANS, Jan |
VAN GEIJSEL, Adriaen |
|
|
75
|
|
|
HUIJS, Jan Peeter, erfgenamen |
|
|
|
25
|
arm |
|
MERTENS, Gillis |
|
|
|
25
|
arm |
|
HAELEWAETER, Jacques |
|
|
|
50
|
arm |
|
HEIJNS, Gillis, weduwe |
|
|
|
50
|
|
|
VERHEIJDEN, Cornelis |
kiste van het Begijnhoff |
|
|
50
|
arm |
|
VERLINDEN, Andries |
PANSIUS, erfgenamen |
|
|
150
|
|
|
GOIJVAERTS, Rombout |
BLONDEAU, erfgenamen |
|
|
75
|
|
|
CEUSSEENS, Jacques |
weduwe of de weesen |
|
|
50
|
arm |
|
CNOPS, Peeter |
DE LA RUE, Hendrick |
|
|
100
|
|
|
VAN VAECK, Jacques |
VANDER BEECKEN, Melchisedech |
|
|
50
|
|
|
BISRUYT, Jacques, cum suis |
|
|
|
150
|
|
|
JACOBS, Peeter |
BOSMANS, Adriaen |
|
|
100
|
|
|
GOIJVAERTS, Wauter, pachter |
VAN HELMONT, heere graeve |
1 |
1 |
500
|
|
|
CEUTTENS, Jan |
heere canselier van Brabant |
|
|
100
|
|
|
MEIJSMANS, Anthonij |
VAN NIEUWENHUIJSE, Jo. |
|
|
75
|
|
|
LAUWERS, Jan |
ANDRIES, niclaes |
|
|
75
|
|
|
MEULDERMANS, Niclaes |
HUENS, heere |
|
|
100
|
|
|
SIJMONS, Niclaes |
heere graeve van grimbergen |
1 |
1 |
400
|
|
|
SIJMONS, Cornelis |
heere graeve van grimbergen |
1 |
1 |
250
|
|
|
|
|
|
|
2400
|
wintmolen, geen huis! |
|
|
|
de volgende huijsen gelegen over de vaert sijn met eenighe landen daerover in proces tegen de regeerders van Capellen in de Souvereijne Raedt van Brabant |
|||
|
VERHEIJEN, Hendrick |
abdij van grimbergen |
|
|
100
|
met grond |
|
VERHEIJEN, Ambrosius |
|
|
|
150
|
|
|
VAN CAMPENHOUT, Jan |
abdij van grimbergen |
|
|
150
|
|
|
Totaal: aantal schuren en stallingen. Resp. 26 en 19. Gemiddelde taxatie 180 |
26 |
19 |
180
|
|
|