Het Cohier van het Hooffgelt, opgesteld in 1702, is een belastingslijst zoals deze van 1755, eerder gepubliceerd in De Semse, doch veel uitgebreider. Het bevat het veebestand, aantal ploegen, beroepen, gezinssituaties, en voor mij, doch niet voor iedereen, het belangrijkste: een (belastings)bedrag per gezin dat als uitstekende maatstaf kan gelden voor de materiële welstand van dit gezin en een prima vergelijkingsfactor met andere huishoudens kan bieden. Soms komt er zelfs een aardige anecdote in voor.

De lijst bevat nog meer gegevens zoals de naam van de gehuwde vrouw, de (oudere) kinderen en de namen van de knechten en de meiden. De lijst van Zemst beslaat 67 blzn., deze van Weerde 20. Het enige bezwaar is dat dit register een minder verzorgd handschrift heeft. Ook is het zwart-wit contrast minder afgetekend, zodat copiëren een delicate zaak wordt.

Deze lijsten hebben een bijzonder belang voor de plaatselijke Weerdse micro-geschiedenis op genealogisch, sociaal-economisch en demografisch gebied. Een vergelijking met andere lijsten, die in overvloed bestaan, is echter aangewezen om op deze vlakken besluiten te kunnen trekken.

De resultaten van de telling volgen in de bijlagen. Er waren te Weerde in 1702 exact 47 huishoudens, dus als we hier zeggen dat er 47 woningen stonden zullen we er niet ver naast zijn. De bevolking werd in de cohieren onderverdeeld in twee groepen huishoudens, enerzijds de 35 "gewone" en anderzijds de 12 gezinnen die leefden van de onderstand. We kunnen hier dus duidelijk stellen dat 25% van de gezinnen of één op vier onderstand genoten.
Over het aantal kinderen hebben we geen zekerheid. Alleen bij de gewone gezinnen worden ze duidelijk opgegeven. In de lijsten worden ze onderverdeeld in twee groepen, volgens de ouderdom, namelijk boven of onder veertien jaar. Als ze boven de veertien jaar zijn wordt hun voornaam vermeld. Over de geslachtsverhouding laat men ons ook in het ongewisse. Soms is er sprake van doghters of sone doch meestal van kinderen. In de 31 van de 35 "gewone" gezinnen wordt een huijsvrouwe opgetekend, in één geval een vrouwe. We menen dat het hier gaat over dezelfde functie. Er zijn dus bij deze categorie slechts drie huishoudens waar de man zonder echtgenote leeft.

Het bevolkingsaantal kunnen we schatten, doch de betere schattingen laten we aan demografen over. Zij gebruiken hiervoor de juiste formules. Van de arme families kennen we geen gedetailleerde cijfers. De gewone families telden exact 95 leden, waarvan 28 kinderen onder de veertien jaar. Van deze 28 kinderen zijn er vier waarvan het geslacht aangegeven is: 2 jongens en 2 meisjes.

Inzake beroepen zien we duidelijke tendenzen. De handwerkers zijn met hun 20 leden in de meerderheid. Hun gemiddeld belastinggeld bedraagt een kleine drie gulden. Ze worden niet ondersteund door de armentafel. Bij sommige gezinshoofden is het beroep niet vermeld. We zien hier duidelijk dat het over meer bemiddelden gaat: de grote boeren of de pachters. Zij kunnen eventueel nog een brouwerij e.d. bezitten. Sommigen onder hen oefenen een bestuursambt uit. Deze zaken worden echter niet vermeld. Het gemiddeld bedrag bij hen genoteerd is elf gulden. Zij variëren tussen 20 en 5. De plaatselijke ambachten zijn zeer beperkt in aantal, zeg maar quasi onbestaande. Als er zo'n bedrijvigheid is wordt ze waarschijnlijk uitgevoerd door de handwerkers. We hebben één maalder en één herbergier. De officier of de tegenwoordige veldwachter is tegelijk maalder.

Inzake vee zag de toestand er min of meer zo uit: per gezin gemiddeld anderhalve koe en één rund; een paard per vier gezinnen. Er worden weinig varkens (5) geregistreerd in vergelijking met latere tellingen (bijv. 1794).

Er werden slechts zes ploegen opgetekend te Weerde wat één ploeg voor 10 huishoudens betekende.

Enige uitleg bij de bijlagen: de twee laatste kolommen zijn resp. gulden en stuivers. Hoe men aan dit bedrag komt heb ik in deze uiteenzetting niet aan bod laten komen, gewoon omdat ik er geen vaste regel in kan vinden. Het is de som van een aantal sub-bedragen dat bij elk item in een gezin werd opgetekend. Zo'n item kan bijv. een persoon, een kind, een ploeg, een rund of een paard zijn.
 
 

Een kleine bijdrage over handwerkers:
 
 

De klasse der handarbeiders zou volgens de historicus Van der Wee in Vlaanderen en Brabant ontstaan zijn in de vijftiende eeuw. Op grond van Lierse gegevens uit de 16de en 17de eeuw stelt hij vast dat zij in het winterseizoen bomen kapten in de bossen. Ook voerden handwerkers reparatiewerken uit op de boerderijen en traden zij soms als timmerman op. Het aandeel van de handwerkersbevolking zou tussen 1702 en 1750 geen wijziging ondergaan hebben, behalve in de streek van Leuven waar ze duidelijk toenam. In 1747 zijn er nogal wat huishoudens van handwerkers of armen die een klein ambacht uitvoeren of winkel houden.

Andere vorsers stellen andere aktiviteiten vast in de streek waar zij opzoekingen verrichten. Coeckelberghs verhaalt dat de hantwerkers, zoals ze in sommige rekeningen genoemd worden, werden aangesteld voor graafwerk, spitten, schoonmaken van beken en vijvers, om te hooien, te dorsen, te maaien, enz. Sommigen onder hen houden zich het hele jaar bezig met de beken en de vijvers, waarin ze soms mogen vissen. Meestal zonder kost uitbetaald, verdienen de meesten winter en zomer hetzelfde loon. Samen met de gravers en de spitters schommelt hun loon tussen 80 en 100% van het metserdienderloon waarbij ze er beduidend beter voorstaan dan de hooiers en de dorsers. Deze mensen worden bijna steeds met kost uitbetaald, waarbij de kost meestal de helft van het normale loon bedraagt. Deze slechtst betaalden komen nauwelijks aan 70% van het metserdiendersloon.

De handwerkers deden in Vlaanderen alle soorten van arbeid, naargelang de behoeften van het seizoen: grondwerker, slootgraver, "polderjongen", houthakker, bootsleper, kaaiarbeider, dagloner bij de pachters of bij particulieren, dorser en werkman in de vlassector. Wanneer hij gedaan had met landarbeid ging hij daarna nog verder met het weven of het spinnen. De meeste wevers bleven in de fond landarbeiders, die terugkeerden naar de landarbeid wanneer ze de kans zagen

De landarbeiders, die doorgaans iets minder verdienden dan de metserdienders, werkten een groot deel van het jaar aan winterloon. De plattelandarbeiders stonden er nog slechter voor. Hun wintersloonperiode was nog langer; ze werkten waarschijnlijk steeds van zonsop- tot zonsondergang en daarbij lagen hun lonen 1/5 à 1/3 lager dan in de stad. Sommigen onder hen kregen slechts een deel van hun loon in geld uitbetaald. Het overige kwam hen toe onder de vorm van graan, peulvruchten, vlees, vis, kleding, brandstoffen, e.d. terwijl ook sommen werden afgehouden voor huishuur, pacht en schulden. Dit is ook de bewering van Prims die beweert dat de hoeveknecht en de landbouwwerkman grotendeels in natura vergoed werden.

In de 18de eeuw beschikken veel huishoudens van handwerkers ook over een gebruiksrecht van de gemene gronden, een niet te onderschatten bron van inkomsten.

De rurale handwerkershuishoudens exploiteren ook zelf een deel van hun arbeid. Ongeveer de helft van deze klasse mag men rekenen tot de keuterboeren, de rest moet beschouwd worden als landarbeiders met minder dan een hectare landbouwgrond.

Sommige plaatselijke omschrijvingen van handwerkers verklaren ook veel. Zo worden ze in 1755 te Sint-Pieters-Leeuw de allerminste onder de gemeyntenaeren genoemd. In Vorselaar wordt in 1755 duidelijk gesteld dat handwerckers hunnen cost [winnen] met by de boeren in daghgelden te gaen wercken. In Saksen loopt het aandeel van de keuters en dagloners op van 7 naar 40% tussen 1550 en 1750.

Tack onderzocht zeer plaatselijk de gemeente Walem midden de 18de eeuw en beweert dat het hier personen betreft, die in de winter werkzaam zijn als houthakkers en die zich in de zomer aan boeren als hulp op het land verhuren. Zij zijn zeer mobiel en een groot deel valt ten laste van de armenzorg. 45% van de inwoners van Walem was op één of andere manier in de landbouw tewerkgesteld 50% leefde van de armentafel. Op dat gebied waren Walem en Tisselt de armste gemeenten van de meierij Grimbergen. In Walem waren er van de 42 handwerkers 23 arm.

C. Theys vindt in Kapellen op den Bos wel een verschil tussen kossaarden en handwerkers. Hij rekent hen tot de ongeschoolde arbeidersgroep. In 1755 waren er in deze gemeente 46 handwerkers, 20 pachters, 14 kossaarden (kleine landbouwers met een koe en wat land), 6 lijnwaadwevers, 3 herbergiers, 2 schoenmakers, 1 schoenlapper, 1 klompenmaker, 3 kerremans (vrachtvoerders), 1 wagenmaker, 1 smid, 1 molenaar, 1 brouwer, 1 kleermaker, 1 brughouder, 1 strodekker, 1 timmerman, 1 kuiper, 1 koster en 1 officier (veldwachter). Van de 46 handwerkersgezinnen werden er 34 door de armentafel ondersteund, zo ook 3/6 wevers, 3/14 kossaarden, 1 kerreman, ook de strodekker en de klompemaker.

Arrivabene verslaat over de toestand van de dagloners van Gaasbeek in 1832-1833: De lieden bezitten meestal een huisje met een tuintje, waarin zij groenten, hop en tabak telen. De hop wordt verkocht. Ook beschikken zij over wat vee: een koe, een varken en wat kippen. De kinderen gaan vanaf hun veertiende jaar dienen bij de grote boeren. Als zij trouwen kopen zij een perceel van 12,5 à 25 are en zetten daar een huisje op. Het is een houten bouwseltje met een dak van stro, dat beter een hut kan genoemd worden. Een deel van de dagloners pacht, in hevige concurrentie, een akker, de rest is te arm en krijgt de kans niet, omdat de eigenaars hen niet vertrouwen. De dagloners werken 20 à 30 dagen per jaar op hun eigen akker en nog een dagen 's morgens vroeg en 's avonds laat. De rest wordt overgelaten aan vrouw en kinderen. De dagloners trachten verder een loon te verdienen bij de boeren, doch vaak zijn ze min of meer gebonden aan één bepaalde landbouwer, bij wie zij schulden hebben of wiens ploeg zij willen lenen of huren. Te Glabbeek en te Kapellen (arr. Leuven, 1747) wordt gezegd: handtwerckers... zijn altemael persoonen die hun broot winnen met boswerck, graven en dorsen.

In 1702 beschikt het overgrote deel van de handwerkers-huishoudens over een paar stuks vee en wat land (1 à 2 hectare). Er zijn ook handwerkers die zonder vee en bezaaide landen moeten leven. Dezen vallen in de klasse der armen, tesamen met een flink deel der veebezittende handwerkers. De totaliteit der beide groepen is ook handwercker volgens het gewone taalgebruik. De impliciete of expliciete aanduiding handwercker dekt in een groot aantal gemeenten evenwel niet alleen de klasse der normaal tot de handwerkersstand gerekende huishoudens, maar bovendien nog een groep kleine boeren, kossaarden, keuters, labeurders en landlieden. In sommige dorpen worden zelfs boeren die een os of een paard bezitten als handwerker aangeduid.

Na de eeuwwisseling is hij gemiddeld armer. De dagloner of handwerker van 1850 moet twee maal zo lang werken als die van 1750 om een brood te kunnen kopen. In de volkstellingen van 1846 telde men 466.261 dagloners of arbeiders zonder gespecifieerd beroep, zijnde een kwart van de totale beroepsbevolking. Deze groep werd zeker niet exclusief in de landbouw tewerkgesteld. De landbouwtelling van 1846 gaf andere resultaten: Landbouwers en leden van de familie gewoonlijk in de landbouw tewerkgesteld: 906.575, betaalde bedienden en permanente dagloners: 177.026, dagloners: 140.636. Klep berekent nog volgende indeling op het Brabantse platteland: Zelfstandige boeren: in 1755 21%, in 1846 17%, handwerkers resp. 52% en 63%.
 
 

De hoofding van de lijst luidt als volgt:
 
 

Cohier van het hooffgelt in conformiteijt van sijne mat^s placcaete de date 2 junij 1702 opgenomen binnen Weerde coram S^r Jan Brion meijer ende onder tenocken schepenen

M=mannelijk, V=vrouwelijk, O=onbepaald, K=koe, R=rund, a=kalf, P=paard, e=veulen, r=varken, l=ploeg, n=knecht, i=meid, G=gulden, S=stuivers

Naam	Voornaam	Specificaties	M	V	O	K	R	a	P	e	r	l	n	i	G	S
VAN GIJSEL  PEEPERMANS  VAN GE?SEL	Pr.  Elisabeth  Jan	hantwercker  huijsvrouwe  kneght			3	2	2						1		4	8
NOBELS  BAUTMANS	Joos  Christina	hantwercker  huijsvrouwe				2		1							2	18
SOMERS  PAUWELS	Jan  Marie	hantwercker  huijsvrouwe			2	2		1							2	18
VAN GEIJSEL  EERTRBRUGGEN	Matthijs  Jenne	hantwercker  huijsvrouwe		1		2		1							3	0
JANSSENS  DE WIN	Jan  Marie  Jan	hantwercker  huijsvrouwe  sone (+14)			3	2	2	1							4	14
VAN STEENWINCKEL      PAUWELS  JANSSENS  VAN LOOCK	Jan  Jan  Franssen  Stoffel  Marie	sone (+14)  kneght  kneght  meijssen	1	1		4	4	2	3	1		1	2	1	17	18
VERLINDEN  ASTREUS	Adriaen  Martijne	huijsvrouwe				3		2	2			,5			7	10
ASTREUS  JACOBS	Bastiaen (_)  Catha.	hantwercker  wede.													0	10
VAN THILT  MACHIELS  SOMERS  HUIJSMANS	Jan Michiel  Jenne  Jan  Elisabeth	huijsvrouwe  kneght  meijssen				3		1	2	2		,5	1	1	10	10
DE BECKER  NOBELS	Jan  Elisabeth	hantwercker  huijsvrouwe			1	3	1	1	1						5	2
BREMS  VAN KEERBERGEN	Adriaen  Barbara	hantwercker  huijsvrouwe	1			1	2	1							2	18
DE WILDER  ADRIAENS  DE WILDER  LAUWERS	Frans  Anna  Jan  Jan	huijsvrouwe  sone (+14)  kneght				3	4	2	2	1		,5	1		11	12
VAN STEENWINCKEL  SOMERS	Jan  Jacquemijne  Catha.	Inde heystraete  huijsvrouwe  doghter (+14)				2	2		2		1	,5			8	1
BOITS  PAUWELS	Rombaut  Cecille	hantwercker  huijsvrouwe			1	2	1	1	1						4	6
NOBELS  VERSTAPPEN	Merten  Marie	hantwercker  huijsvrouwe				2									2	12
VAN DEN HEUVEL  DOMS  DOMS  BOITS	Mattheus  Elisabeth  Guilliam  Marie	huijsvrouwe  kneght  meijssen					5	2	2	1	2	,5	1	1	12	2
LE PAGIE  DE WILDER	Jacobus  Elisabeth	hantwercker  huijsvrouwe				2	1	1	1						4	6
MACHTENS  VANDEN EIJNDE  VAN RELEGEM	Gabriel  Sofijne  Marie	hantwercker  huijsvrouwe  doghter (+14)			1	1	1								3	4
VAN ASBROECK  MACHTENS  LAUWERYS	Augustinus  Marie  Anna	huijsvrouwe  meijssen			1	2	1	2	2			,5		1	8	2
ADRIAENS  VLEERACKERS	Gillis  Marie	hantwercker  huijsvrouwe			1	1	1	1							2	10
PAUWELS  VAN VAECK	Hendrick  Elisabeth	hantwercker  huijsvrouwe			1	2	1	1							3	6
PAUWELS  BRAUWERS	Jan  Clara	hantwercker  huijsvrouwe				2	2	1							3	14
VAN HUMBEECK  VERHEIJEN	Francis  Catha.	hantwercker  huijsvrouwe			1	1	2	1							3	0
VAN MOLDER  VANDEN ENDE  HEMELS	Hendrick  Peeternella  Marie	vrouwe  meijssen			1	2	1	1	1					1	5	6
SORREELS  WAUTERS	Joos  Marie	hantwercker  huijsvrouwe				2		1							2	18
VAN GENT  SAEFFOET	Jan  Catha.	hantwercker  huijsvrouwe				2	1	1							3	6
VAN THILT  BOGAERTS  VAN STEENWINCKEL	Phlips  Elisabeth  Claes	huijsvrouwe  sone (+14)			1	3	1	1	1						5	2
VAN GEIJSEL      VAN GEIJSEL  VAN GEIJSEL	Adriaen  Elisabeth  Matthijs  Nicolaes	doghter (+14)  kneght  kneght			2	3	4	1	2			,5	2		11	6
LAUWERIJS  VAN ASBROECK	Hendrick  Anna	hantwercker  huijsvrouwe			1	2		1							2	18
MEERSMANS  VERHAEGHEN	Marie	Officier-molder  huijsvrouwe			2	2			1		1				10	15
VANDERHEIJDEN  JONCKBLOEDT	Jan  Anna	hantwercker  huijsvrouwe													1	0
ASTREUS  JANSSENS	Joos  Jenne	herbergier  huijsvrouwe				2	1								5	0
JANSSENS  DE ROIJ      JANSSENS  JANSSENS  VERSTAPPEN  NOBELS	Gillis  Jenne  Jan  Florentia  Cornelia  Jan  Jan	huijsvrouwe  sone (+14)  doghter (+14)  doghter (+14)  kneght  kneght				6	3	3	3	1	1	1	2		20	10
HAESENDONCK  MACHTENS  HAESENDONCK  HAESENDONCK  LAUWERS	Carel  Catha.  Anthoen  Maria  Marten	huijsvrouwe  sone (+14)  doghter (+14)  kneght			2	3	4	1	2	2		,5	1		12	16
VAN GENDT  VAN LOOCX	Hendrick  Jacquemijne	hantwercker  huijsvrouwe				1	1	1							2	10
			2	2	24	72	48	34	28	8	5	6	11	5	197	308

Ende waerent onderteekent Brion, Carel Haesendonck & Jan Van Steenwinckel

Aen Relatie des voornoempt meijer ende schepenen M: Godleven

Op heden den 29 Augusti 1702 bij mij gecalculeert ende bevonden de somme van 211 guld 9 stuij

B Vanderlinden.

Lieste ofte declaratie vande Armen die binnen onse prochie van Weerde hunne domicilie sijn houdend ende sijn als volght,

Inden eersten Matthijs LAUWERS met sijne familie arm

Peeter VAN GENDT met sijne familie

Peeter VAN RELEGEM met sijne familie

Elisabeth SOMERS wede. van Lauwerijs NOBELS

Mattheus SCHORREELS met sijne familie

Nicolaes HAESENDONCK met sijne familie

Jacques PAUWELS met sijne familie

Clement LAUWERS met sijne familie

Jan VAN ERP met sijne familie

Jan DOMS met sijne familie

Martinus BOSMANS met sijne familie

Elisabeth VAN STEENWINCKEL jonge dochter arm

Wij ondergesc pastoor, meijer, schepenen ende Armemeester der jurisdictie ende heerlijkheijt van Weerde verclaeren gelijck wij doen mits desen ingevolge de ordonnantie van Sijne Mat: waerachtigh te wesen als dat de voorsc persoonen voor een deel van den Armen worden onderhouden ende d'andere van gelijcken arm nochtans den Armen niet en derven vraeghen om d'eere van de werelt soo dat het onmogelijck is bij hun het hooftgelt te connen betaelen In teecken der waerheijdt hebben wij dese met ons handschrift onderteeckent Actum 18 Augusti 1702 ende waeren onderteeckent J V Wauwer onderpastoor tot Sempse J Brion, meijer, Jan Van Steenwinckel & Carel Haesendonck schepenen en Mattheus Van den Heuvel

Aantal huishoudens: 47
 
 

Specificaties, aantallen:
 
 

Hantwercker	20
Hantwercker (_)	1
Geen specificatie	16
Officier en molder	1
Herbergier	1
Knecht	11
Meijssen	5
Wede.	3
Huijsvrouwe	31
Vrouwe	1
Sone (+14)	6
Doghter (+14)	6
Jonghe dochter	1
Inde Heystraete	1

Het veebestand en de ploegen:
 
 

Soort	Aantal	Gemiddeld aantal per huishouden
Koe	72	1,53
Rund	48	1,02
Kalf	34	0,72
Paard	28	0,60
Veulen	8	0,17
Varken	5	0,11
Ploeg	6	0,13

Terug naar: De geschiedenis van Zemst